Een schokgolf ging zondagnacht door Duitsland toen de partijvoorzitter van de Duitse FDP Christian Lindner zeer verrassend de stekker uit de onderhandelingen trok van de zogenaamde Jamaica-coalitie. Het moment, maar ook de manier waarop dit gebeurde, riep veel vraagtekens op. Kan Angela Merkel ook deze nieuwe crisis aan?
Men verwijt de FDP en Christian Lindner dat ze wegliepen voor de op dat moment benodigde staatspolitieke verantwoordelijkheid. De boosheid en teleurstelling was groot. Er klonken woorden als ‘egotripperij’.
Het heeft er alle schijn van dat de FDP deze stap al had voorbereid. Immers, een week stelden ze al: ‘wij zijn niet bang voor nieuwe verkiezingen’. Reeds toen dook de vraag op of de liberalen überhaupt serieus aan de onderhandelingen deelnamen.
Minderheidsregering maakt Merkel afhankelijk van de AfD
De politieke opties zijn na het klappen van de Jamaica-coalitie gemarginaliseerd. Ik geloof niet dat Angela Merkel een duurzame minderheidsregering zal accepteren. Daarmee wordt ze mogelijk te afhankelijk van stemmen van de rechts-nationale tot rechts-extremistische Alternative für Deutschland (AfD).
Het is ook zeer onaannemelijk dat de SPD met Merkel en de CDU/CSU weer een ‘grote coalitie’ zal vormen, dat maakte partijvoorzitter Martin Schulz direct bekend. Hun verkiezingsuitslag was dermate catastrofaal dat zij terecht kunnen zeggen geen mandaat van de kiezers te hebben gekregen voor een grote coalitie.
Wel neemt de druk op de SPD door de bondspresident Frank-Walter Steinmeier (SPD) en de media toe om toch met Merkel in zee te gaan. Maar of dat voor Duitsland en de SPD echt een goed optie is, betwijfel ik.
Waarschijnlijk nieuwe verkiezingen in april
In mijn ogen blijft als enige optie over het organiseren van nieuwe verkiezingen. Alle partijen maken zich daarvoor ook op en promoten dit in de media. De laatste horde daartoe moet echter nog worden genomen, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor bondspresident Frank-Walter Steinmeier (SPD).
Al eerder schreef ik dat deze situatie grondwettelijk niet makkelijk is en alleen de bondspresident onder bepaalde voorwaarden de Bondsdag kan ontbinden, waardoor nieuwe verkiezingen nodig worden. Hier ligt ook een procesrechterlijk juridisch risico, omdat er een grote kans bestaat dat een politieke partij of een lid van de Bondsdag bezwaar maakt tegen de ontbinding.
Het is ingewikkeld omdat de Duitse grondwet geen recht op nieuwe verkiezingen kent, maar dat juist zo veel mogelijk wil voorkomen. Het is aannemelijk dat Merkel zich eerst als bondskanselier moet laten verkiezen door de Bondsdag en een korte periode met een minderheidsregering moet doorgaan.
Wat twee maanden geleden nog ondenkbaar leek, gaat dan mogelijk toch gebeuren. In Duitsland komen zeer waarschijnlijk nieuwe verkiezingen, die 60 dagen na de ontbinding van de Bondsdag moeten plaatsvinden. Of die op 22 april 2018 kunnen plaatsvinden waarover de media berichten, hangt ook ervan af wanneer de Bondsdag wordt ontbonden.
Maar wat betekent dit voor Duitsland en vooral de politieke partijen?
Slecht nieuws voor Duitse economie
Voor de economie van Duitsland is dit slecht nieuws. De regering Merkel heeft in de afgelopen kabinetsperiode nagelaten om ernstig achterstallig onderhoud in de infrastructuur aan te pakken en eindelijk eens werk te maken van digitalisering.
En veel belangrijker; anders dan vaak wordt gedacht, was bij de verkiezingen van 24 september níet de vluchtelingencrisis het grootste probleem, maar speelden de economische zorgen van de burgers een veel grotere rol. Veel burgers maken zich grote zorgen over hun sociale zekerheid of armoede. Eén op de vijf ouderen wordt bedreigd door armoede.
Dit zijn rampzalige cijfers voor een welvaartsstaat als Duitsland. Je kunt je afvragen of de beoogde Jamaica-coalitie hier écht mee bezig was. Ik mag hopen dat dit onderwerp veel meer een centrale rol zal spelen in de nieuwe verkiezingscampagne die al snel zal losbarsten.
Martin Schulz moet opstappen
Als de in september flink gekrompen SPD nog enige kans wil maken, zullen zij zich opnieuw moeten uitvinden en het onderwerp sociale rechtvaardigheid geloofwaardig aan de kiezers moeten overbrengen. Ik betwijfel zeer of de huidige partijvoorzitter Martin Schulz hiertoe in staat is.
Ik denk dat hij het veld moet ruimen, net als zijn voorganger Sigmar Gabriel bijna een jaar geleden. Of en hoe de SPD dit voor elkaar kan boksen is grotendeels afhankelijk van of ze hun geloofwaardigheid terug kunnen winnen.
Tegelijk is ook niet uit te sluiten dat de SPD bij nieuwe verkiezingen in de peilingen weer richting de 30% kan gaan. Dat komt dan omdat ik verwacht dat er veel sterker een tweestrijd zal ontstaan tussen CDU/CSU en de sociaaldemocraten
Schrijf Merkel niet af
Merkel heeft al laten weten dat zij bij nieuwe verkiezingen opnieuw de frontvrouw is. Na de slechte resultaten bij de verkiezingen in september en zeker nu bij het mislukken van de formatiebesprekingen, ligt de demissionaire bondskanselier zwaar onder vuur. Er wordt zelfs al gefluisterd over het einde van het tijdperk Merkel.
Dat is in mijn ogen te voorbarig. Merkel weigert om als verliezer het veld te ruimen. Zij wil er juist weer voor gaan. Haar partij zal haar daarin volgen, omdat een voorzitters- of lijsttrekkersdebat nu politieke zelfmoord zal zijn voor de CDU. Bij de CSU in Beieren met partijleider Horst Seehofer op de schopstoel kan dit heel anders uitpakken. Door de tweestrijd met de SPD en een veel meer controversiële verkiezingscampagne zal ook de CDU weer richting de 40% kunnen scoren.
Normaliter verliezen de kleine partijen altijd als in de verkiezingscampagne de strijd vooral tussen de twee grote partijen gaat. Het enige wat je mijns inziens kunt voorspellen zonder helderziende te zijn, is dat de CDU/CSU ook bij de nieuwe verkiezingen de grootste partij wordt.
Merkel allergisch voor ‘onbetrouwbare’ FDP
Nu moet blijken of Christian Lindner zijn hand niet heeft overspeeld. De liberalen hebben bij de laatste verkiezingen een heel goed resultaat behaald doordat veel CDU-stemmers ditmaal voor de FDP kozen. Dit wordt in Duitsland Leihstimmen genoemd.
Veel van deze kiezers hoopten op een coalitie tussen de CDU/CSU en FDP en probeerden zo de liberalen sterk te maken. Ik vraag me zeer af of dit nog een keer zal gebeuren. Of deze FDP-stemmers bij nieuwe verkiezingen hetzelfde doen moet nog blijken. Misschien keren zij terug naar de CDU of gaan ze zelfs voor de Groenen.
En als Merkel weer een kabinet wil vormen na de volgende verkiezingen, is het zeer de vraag of ze trek heeft in nieuwe onderhandelingen met Lindner. Ik ben er vrij zeker van dat Merkel zeer ontstemd is over de manier waarop de liberalen de kabinetsformatie hebben laten klappen. Merkel is allergisch voor onbetrouwbaarheid, ze kiest altijd voor stabiliteit.
Groenen stijgen in aanzien
Het is daarom ook zeer goed mogelijk dat die Grünen, wanneer ze meer dan 10% scoren, als eerste in aanmerking komen als nieuwe coalitiepartner. Op dit moment lijken zij in de peilingen te stijgen, maar het gaat nog een lange campagne worden.
Nu is het aanscherpen van het asielbeleid een breekpunt voor de Groenen. Wanneer ze op dat punt toegeven, kunnen ze voor veel kiezers een reële optie worden.
Opvallend was ook dat zelfs de CSU en Horst Seehofer zich na het afbreken van de onderhandelingen positief uitlieten over de Groenen. Tussen die twee partijen zijn blijkbaar belemmeringen weggenomen wat een coalitievorming in de toekomst veel makkelijker zou kunnen maken.
Linken hopen op linkse lente
Die Linke hoopt nu op een linkse lente met een rood-rood-groene coalitie (SPD, Linke en die Grünen). Op dit moment is ook deze coalitie niet onvoorstelbaar. Dit hangt sterk af van het verloop van de verkiezingscampagne en of de SPD en de Linke wel stemmen kunnen weghalen bij de AfD of niet-stemmers.
Nu lijkt dit scenario erg onwaarschijnlijk, maar Duitse kiezers zijn steeds vaker bereid om op een andere partij te stemmen.
AfD kan profiteren van toenemende frustratie
En de AfD? Alles is denkbaar. Zoals ik al schreef, leek het alsof de Jamaica-partijen nauwelijks bezig waren met de zorgen van mensen over sociale zekerheid of armoede. De frustratie hierover kan dus toenemen. Het is denkbaar dat de AfD nog meer voormalige niet-stemmers en gefrustreerde kiezers kan binden.
Het is op dit moment amper te voorspellen, maar een uitslag van 15% lijkt in zo’n geval mogelijk voor de AfD. Als dat zou gebeuren is het weer aannemelijk dat de coalitievorming nog moeilijker wordt en moet men betreuren dat een rechts-extremistische politieke partij in Duitsland is verankerd.
Tegelijk is ook het omgekeerde denkbaar. De AfD verliest dan heel veel stemmen omdat ‘de oude partijen’ nu wel met een duidelijkere campagne durven te komen. Afgelopen zomer dacht iedereen nog dat het wel weer zou uitlopen op een nieuwe grote coalitie. Ook dat heeft de AfD sterk gemaakt.
Daarnaast is het afwachten hoe de interne machtsstrijd binnen de AfD verloopt. En kan de opgestapte frontvrouw Frauke Petry met haar nieuwe beweging Die Blauen een factor van betekenis spelen? Wellicht kan ze gematigde AfD-stemmers trekken. Maar zelfs als dit de AfD zou verzwakken, dan verwacht ik dat de rechtspopulisten alsnog de kiesdrempel van 5% zullen halen.
Het wordt weer spannend
Één ding is zeker. De Duitse politiek wordt steeds minder saai en de Nederlandse media zullen waarschijnlijk nog meer daarover berichten.
Zoals wij in Duitsland zeggen: Die Karten werden neu gemischt en Erstens kommt es anders und zweitens als man denkt.
