Het was een goed boekenjaar voor liefhebbers van Duitsland. Met Nederland en Vlaanderen als partnerland op de Frankfurter Buchmesse en Duitsland als hoofdthema tijdens de Nederlandse Boekenweek. Germanist en auteur Jerker Spits uit Leiden profiteerde van alle aandacht voor Duitsland en scoorde met zijn boek ‘Staalhelmen en curryworst‘, waarin hij aan de hand van fenomenen als het bos, de curryworst en het sprookjesboek de Duitse cultuurgeschiedenis behandelt.
De fascinatie voor Duitsland ontstond op 16-jarige leeftijd, vertelt Spits. Hij was op vakantie in Weimar en zat in de beroemde Anna Amalia Bibliothek. “Door het open raam klonk mooie pianomuziek vanuit het tegenoverliggende conservatorium, de Franz Liszt Hochschule für Musik. Het woonhuis van Goethe ligt op een steenworp afstand en even buiten de stad ligt voormalig concentratiekamp Buchenwald. Het contrast tussen de mooie en donkere geschiedenis van Duitsland kwam daar voor mij samen op één plek.”
Roodkapje tot Rammstein
Dat moest voor de germanist uiteindelijk resulteren in een boek over de cultuurgeschiedenis van de oosterburen. “Om die veelzijdigheid van Duitsland tastbaar te maken besloot ik het vanuit voorwerpen te schrijven. Van de curryworst en de papegaai van ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt tot aan het sprookjesboek van de gebroeders Grimm en de handy van Angela Merkel. In elk van die hoofdstukken maakt de lezer een reis door de Duitse cultuurgeschiedenis.
“Zo gaat het hoofdstuk over het sprookjesboek natuurlijk over de gebroeders Grimm, maar ook over de Duitse romantiek, het sprookjesboek in de nazitijd en in de DDR – Roodkapje werd ingezet voor de klassenstrijd – en de verwijzingen naar de sprookjes van de Grimms in videoclips van metalband Rammstein.”
Andere blik op Duitsland
Spits wilde met Staalhelmen en curryworst inspelen op de groeiende belangstelling voor de Duitsland. Stond de Duitse literatuur aanvankelijk nog hoog in aanzien, na de Tweede Wereldoorlog raakte ze in Nederland meer en meer uit beeld. “Het land van ‘Dichter und Denker‘ was verworden in een volk van ‘Richter und Henker‘, rechters en beulen. Nederlanders keken bijzonder kritisch naar Duitsland.”
Na 2002 verdween in Nederland steeds meer de morele superioriteit, zegt Spits. “Nederland maakte veranderingen door: de inzet van Nederlandse militairen in voormalig Joegoslavië, de opkomst van Pim Fortuyn en de populariteit van Geert Wilders sloegen barsten in het beeld van een progressief-liberaal, en zelf tevreden land dat trots was op zijn vrijzinnigheid. Mede daardoor veranderde Nederlandse beeld van Duitsland. We zijn anders naar onszelf gaan kijken, en daardoor ook anders naar onze buren.”
Merkel polariseert
Sommige Nederlanders kunnen daarin ook weer doordraven, vindt Spits.”De verheerlijking van Angela Merkel na de Brexit en de overwinning van Trump heeft me wel verwonderd.” Aan de andere kant; in een tijd dat alles lijkt te verschuiven, wordt voor veel mensen het ‘saaie’ en stabiele Duitsland ineens aantrekkelijk. “Daarin is Duitsland altijd een spiegel voor Nederlanders. We projecteren graag onze eigen verlangens op de Duitsers.”
Want wie scherper naar Duitsland kijkt ziet dat daar ook veel in beweging is, zegt de germanist. “De Duitsers hebben daar mooie woorden voor: ‘Es kriselt‘.” Een werkwoord dat uitdrukt dat de spanning in de lucht hangt. “Want hoe stabiel je Merkel ook mag vinden. Met haar asielbeleid polariseert ze natuurlijk wel. Dat zag je al voor de aanslag op de Berlijnse kerstmarkt – en die spanning is alleen maar toegenomen.”
Drie voorwerpen van 2016
Met Jerker Spits bespreken we natuurlijk welke drie voorwerpen uit zijn boek belangrijk waren afgelopen jaar.
1. De Handy
De Handy, het pseudoanglicisme waarmee veel Duitsers hun mobiele telefoon bedoelen. Natuurlijk staat hierbij het toestel van Angela Merkel centraal. In november werd de Amerikaanse president Barack Obama als een goede vriend uitgezwaaid tijdens zijn afscheidstournee in Berlijn.
“Dat was een paar jaar geleden volkomen anders toen bleek dat de CIA Merkel had afgeluisterd. Ze was niet het enige ‘bevriende staatshoofd’ waarbij de Amerikanen luistervink speelden. Toch was haar reactie veel heftiger.” Dat heeft alles te maken met haar verleden in de DDR, zegt Spits. “Toen werd een vijfde van de bevolking afgeluisterd. Daarom zei Merkel ook: afluisteren, dat doe je niet onder vrienden.”
Haar Handy gaat ook de komende jaren een grote rol spelen. Immers, wie neemt de telefoon op wanneer Donald Trump Europa belt? Aan de zuinige felicitaties van Merkel na de verkiezingswinst van Trump valt veel af te lezen, zegt Spits. “Het is veelzeggend dat Angela Merkel, die altijd zo voorzichtig is, hier heel duidelijke taal spreekt. Ze verbond voorwaarden aan de samenwerking. Trump moest wel de mensenrechten accepteren. Ze drong aan op een ‘open houding’. ‘We moeten nu allemaal onze kaarten op tafel leggen voor een open en vrij Duitsland’.”
2. Het boek
Nederland en Duitsland toonden zich in 2016 als literaire vrienden. Duitsland stond centraal tijdens de Nederlandse Boekenweek, Nederland stond in de Duitse schijnwerpers tijdens de Frankfurter Buchmesse.
Het heeft voor de Nederlandse boekenwereld veel opgeleverd, zegt Spits. “Uitgeverijen en schrijvers hebben veel contacten opgedaan, er zijn veel contracten getekend, ook voor jongere Nederlandse schrijvers.” In Duitsland zelf is er al een grote boekenmarkt. Het gaat om een omzet van 9 miljard per jaar. En via Duitsland gaan veel internationale deuren open voor de Nederlandse boekenwereld, vertelt hij. “Dankzij de Buchmesse worden er nu Nederlandse auteurs vertaald voor Rusland of Egypte.”
Andersom ziet hij in Nederland de belangstelling toenemen voor jonge schrijvers uit Duitsland. “Denk aan Karen Köhler, Katja Petrowskaja, Nino Haratischwili, en ook aan romans als Kruso van Lutz Seiler. Dat is de winst van 2016. Want door de Duitse literatuur leer je het land beter kennen. Je voegt een schat aan gedachten en geschiedenis aan je eigen wereld toe.”
3. De Lutherbijbel
Weer een boek, maar wel een zeer belangrijke voor komend jaar, vertelt de auteur. Op 31 oktober 2017 is het precies 500 jaar geleden dat kerkhervormer Martin Luther zijn stellingen in Wittenberg op de deur van de Schlosskirche spijkerde. “De Duitsers zitten er mee hoe ze deze man zullen herdenken. Hij was een geweldenaar. Aan de ene kant was hij de man die dankzij zijn grote taalgevoel die prachtige liederen schreef en een traditie van protestantse kerkmuziek schiep die in Bach zijn hoogtepunt vond. Hij stond aan de wieg van een van de belangrijkste gebeurtenissen in Europa: de Reformatie. Maar hij heeft ook een zeer duistere kant. Luther was een fel antisemiet. Hij stond met een been in de moderne tijd, met zijn ander in de donkere middeleeuwen. Dat maakt het herdenken van Luther niet eenvoudig.”
Eerst de geweldenaar Luther. Zijn taalgevoel was onnavolgbaar goed, vertelt Spits. “Hij wilde de Bijbel schrijven die iedereen zou begrijpen.” Maar er bestond geen eenduidige Duitse taal, en dus moest Luther een nieuwe taal scheppen, nieuwe woorden, nieuwe uitdrukkingen. “Men moest hem in Bamberg evengoed kunnen begrijpen als in Hamburg. De dichter Heinrich Heine zou het later heel mooi verwoorden: ‘Luther heeft een dode taal, die als het ware al was begraven, omgezet in een andere taal die nog helemaal niet leefde’.”
Dan de duistere Luther, de antisemiet. “En hij geloofde dat gehandicapte kinderen een schepping van de duivel waren.”
Met die twee kanten worstelen de curatoren van tentoonstellingen over de kerkhervormer. En de Duitse protestantse kerk zit ook een beetje in zijn maag met hem, zegt Spits. “Het kernland van de Reformatie Thüringen en Saksen behoort tot de meest geseculariseerde gebieden van Duitsland.”
Bovendien stamt uit deze regio protestbeweging Pegida en kan de rechtspopulistische partij AfD er op veel stemmen rekenen. “De lutherse kerk steunde daarentegen tijdens het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis de Duitse Willkommenskultur.” In Lutherjaar 2017 wil de kerk vooral verbinden en eenheid uitstralen, zegt de auteur. “Precies het tegenovergestelde van Luther, die verdeeldheid zaaide.”
Voor de viering van 500 jaar Reformatie zijn vooral in Saksen, Saksen-Anhalt en Thüringen straten opgepoetst en musea gerenoveerd, vertelt de germanist. “Er zijn prachtige nieuwe tentoonstellingen, ook in kleinere stadjes zoals Wittenberg, Weimar en Eisleben. Luther-Wanderwege, Luther-Wein en Luther-Bier; aan alles is gedacht.”
