De Duitse kerk vormt een grotere bedrijfstak dan de auto-industrie en koopt invloed. En hoewel een grote meerderheid van de Duitsers er tegen is, haalt de fiscus jaarlijks miljarden op via de kerkbelasting. Vandaag een derde voorbeeld van hoe anders de scheiding tussen kerk en staat is dan in Nederland. De kerk blijkt een zeer succesvolle lobbyist.
Goede banden met de kerk
Bijna alle Duitse toppolitici hebben een innige band met de kerk. Een paar voorbeelden: bondskanselier Angela Merkel is domineesdochter, bondspresident Joachim Gauck was zelf ooit predikant, minister van Binnenlandse Zaken Thomas de Maizière (CDU) en minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier (SPD) zitten in het presidium van de belangrijke jaarlijkse Kirchentag. De in de DDR opgegroeide minister Manuela Schwesig (SPD) van Gezinszaken liet zich onlangs dopen en het Vaticaan gaf de protestantse minister van Financiën Wolfgang Schäuble de belangrijke Karlspreis voor het samenhouden van Europa.
Ook in de oppositie zijn de banden met de kerk hecht. Groenen-fractievoorzitter Katrin Göring-Eckardt was tot voor kort synodevoorzitter van de lutherse kerk en AfD-leider Frauke Petry is officieel nog getrouwd met een predikant, al is ze inmiddels samen met partijgenoot Marcus Pretzell. En zelfs politici van het grotendeels atheïstische Linke preken op de Kirchentag. Ook tijdens carnaval wordt van vooraanstaande politici verwacht dat ze uitgebreid meefeesten.
De protestantse Merkel omringd door katholieke carnavalsprinsen.
De invloed van de kerk begint al via de gemeentepolitiek en werkt zo op naar Berlijn, zegt Carsten Frerk. De humanistische politicoloog schreef vijf boeken over de macht van de kerk in Duitsland. “Daar hebben ze duidelijke economische belangen als grootgrondbezitter en werkgever en hebben dus een stem in de lokale politiek. Zo hebben ze automatisch veel gewicht op het gemeentehuis en in de deelstaat.”
Geen normale lobbyisten
Frerk sprak voor zijn onderzoek naar de macht van de kerk diverse lobbyisten die in Berlijn de belangen van de kerk behartigen. “Wij zijn geen normale lobbyisten zoals uit de auto-industrie”, vertrouwde iemand hem toe. “Wij beperken ons niet tot één sector, we hebben alles in beeld.” In zijn boek ‘Kirchenrepublik‘ noemt Frerk de kerklobbyisten op basis van hun resultaten ‘verreweg de meest succesvolle lobby in Duitsland’.
Deels is die grote invloed ontstaan bij het opbouwen van de BRD net na de oorlog. Kerken kregen toen enorme privileges in het weer opbouwen van machtsstructuren, die deels nog altijd gelden en de basis vormen voor de kerkelijke lobby, zegt Frerk. “Afgevaardigden van de kerk kregen direct ‘contact’ met ambtenaren om de wensen van de kerk over te brengen bij het opstellen en uitvoeren van wetten. Of juristen die de grondwet ten gunste van de kerk interpreteren, voorzitters van parlementaire commissies die aan de kerk om een formulering vragen, tot aan Bondsdagleden die bepaalde wetten door het parlement slepen.”
Slimme trucs
Hoe de kerken de politieke agenda weten te bepalen, illustreert Frerk aan de hand van het euthanasiedebat. “De strijd om het begin van het leven – abortus en anticonceptie – hebben de kerken verloren. Er is hen dus veel aan gelegen om het levenseinde in handen te houden – het euthanasiedebat.” Omdat er geen nieuwe wetgeving is rond hulp bij zelfdoding is in Duitsland euthanasie in bepaalde gevallen toegestaan. Na een heftig debat lijkt Duitsland komend najaar dit te gaan terugdraaien, waarna het verboden wordt.
Om het zover te laten komen, hebben de kerkelijke bureaus – de lobbyisten – slimme trucs uitgehaald, zegt Frerk. “Eigenlijk is 80% van de Bondsdag voor het behouden van het huidige reglement. De kerken hebben toen gedacht, hoe kunnen we toch een meerderheid krijgen voor een verbod?”
Hoofdelijke stemming in de Bondsdag over euthanasie.
Bij het aanzwengelen van het debat zag Frerk iets interessants gebeuren. “Officieel werd de fractiediscipline opgeheven zodat er straks een hoofdelijke stemming komt.” Drie dagen erna kwamen alle fractievoorzitters spontaan met een stellingname dat ze voor een verbod waren: Volker Kauder (CDU), Thomas Oppermann (SPD) en Katrin Göring-Eckardt (Groenen) namen deze stelling. “Hierdoor ontstaat er toch fractiedwang en kan worden gecontroleerd wie tegen hebben gestemd. De meeste Bondsdagleden durven daar niet tegenin te gaan.”
Maar meestal weten de kerken op zeer indirecte wijze hun zin te krijgen, aldus de politicoloog. Veel minder zichtbaar is de invloed via de wetenschap. “Kerken betalen leerstoelen en professoren. Dat heeft wel degelijk invloed op de uitkomst van onderzoek wat regelmatig de basis vormt voor adviezen aan de overheid.”
Rheinwein met de bisschop
En toch is de invloed van de kerk op de overheid afgenomen sinds de regering van Bonn naar Berlijn is verhuisd, zegt Frerk. “Oost-Duitsland is minder kerkelijk, Bonn was veel conservatiever. Voor de jongere generatie politici is het luisteren naar de kerk steeds minder een automatisme. Dat maakt de lobby moeilijker.”
En er is nog iets veranderd, zegt hij. “In Bonn liep de bisschop eens per jaar met twee flessen Rheinwein bij vooraanstaande politici naar binnen om de boel af te kaarten. Dat gaat in Berlijn ook niet meer zo makkelijk.”
