De peilingen wijzen er op. Wanneer de AfD bij de 3 deelstaatverkiezingen komende zondag 13 maart succes haalt, voorziet de in Duitsland vooraanstaande politicoloog Herfried Münkler nieuwe crises in Europa opdoemen: een nieuwe eurocrisis tussen Noord- en Zuid-Europa, een identiteitscrisis tussen de liberale en de conservatieve landen, en een integratiecrisis tussen het kern-Europa en de rest. “Europa mag 27 lidstaten tellen met sterke rechts-populistische partijen, maar zodra dat ook in Duitsland gebeurt, kan dat het einde van Europa betekenen”, aldus de professor.
Slagkracht van compromis-land Duitsland
Dat de AfD zondag in de drie deelstaten een flinke overwinning gaat boeken staat vast, denkt ook Münkler. De partij zal niet alleen een belangrijke speler worden in de regionale parlementen in de deelstaten maar beïnvloedt ook direct de slagkracht van Duitsland in Europa. De dreiging van een snel groeiende rechts-populistische partij in het land schrikt de gevestigde partijen af en maakt hen voorzichtiger. “Kijk maar naar Frankrijk. Dat land kan de laatste jaren niet meer zijn natuurlijke rol spelen als tacticus in Europa. Dat heeft alles met de opkomst van Front National. Want iedereen is bang voor die partij. Hetzelfde geldt voor Oostenrijk die nu uit Merkels ‘verbond’ is gestapt uit angst voor de FPÖ”.
Het succes van de AfD in de peilingen heeft nu al uitwerkingen op de regering van Merkel. Volgens Münkler zie je dat dit nu al de Duitse regering beperkt in haar handelen. Duitsland kan volgens hem steeds moeilijker de rol van compromis-maker spelen in ingewikkelde langslepende conflicten zoals de vluchtelingencrisis nu. “Het Duitsland in de herfst van 2015 zou in de huidige Europees-Turks onderhandelingen gezegd hebben, wij nemen wel 80% van de vluchtelingen op, de rest brengen we wel ergens anders in Europa onder. Nu kan Merkel niet meer met dit resultaat thuiskomen.”
Toename van geweld tegen vluchtelingen
De recente toename van geweld tegen asielopvangcentra is volgens Münkler een manier van extreem-rechts om nieuwe vluchtelingen af te schrikken. “Bij aanslagen tegen opvangcentra is het niet per se het doel om vluchtelingen om het leven te brengen, maar om angst aan te jagen. Het is een terroristische strategie.” Volgens Münkler bestaat de harde rechts-extreme kern, die bereid is gewelddadige middelen te kiezen, in Duitsland ongeveer uit 5% van de bevolking. Dat is dezelfde groep die al in de jaren negentig aanslagen pleegden tegen toenmalige asielzoekers uit voormalig Joegoslavië.
Ruimte op rechts, radicalisering AfD
Na de vorige kabinetsperiode is de liberale FDP uit de Bondsdag verdwenen. In de verkiezingen van 2013 haalden zij de kiesdrempel van 5% niet. Kiezers aan de rechtse kant van het spectrum voelen zich niet meer thuis bij de CDU/CSU en keerden zich van de politiek af. “Veel mensen hebben niet het gevoel dat er een rechtse partij is waar ze met hun zorgen terecht kunnen en sluiten zich nu massaal aan bij de AfD. Die partij heeft zeker een potentie van 15% in Duitsland.”
Volgens Münkler is de AfD lastig te vatten. Hij ziet dat de partij erg in beweging is en al verschillende crises overleefde. “Telkens als ze in de problemen kwamen, nam de rechterflank het over. In de strijd tussen de conservatieve Petry en liberale Lucke heeft Petry het gewonnen.” Toch zal Petry het volgens Münkler uiteindelijk niet redden. Hij verwacht dat vroeg of laat de meest rechtse flank onder leiding van de Thüringer Björn Höcke op een gegeven moment zal proberen om Petry te wippen. “De grote vraag is tot welke punt het die partij zal lukken om mensen uit het midden mee te nemen in hun radicalisering.”
Geringe potentie voor rechts-populisme in Duitsland
De AfD is in de landelijke peilingen sinds de herfst van 2015 gestegen van ongeveer 5% tot zo’n 10% nu. In Oost-Duitse deelstaten zoals Saksen-Anhalt met flinke uitschieters tot wel 19%, en 12,5% in het West-Duitse Baden-Württemberg. Toch denkt Münkler dat gemiddeld 15% wel zo’n beetje het maximum is. “Een groot deel van die 15% zijn proteststemmers die de volgende keer misschien weer op die Linke stemmen of thuisblijven.
Zo lang de herinnering aan de Weimar-republiek en NSDAP aanwezig is – en die is in het westen sterker dan in het oosten – zal er een afstand blijven ten opzichte van het rechts-populisme. Dat verklaart ook de vertraging waarmee rechts-populisme in Duitsland is gearriveerd.” Münkler denkt daarom niet dat de AfD dezelfde potentie heeft als de Front National in Frankrijk of de PVV in Nederland, tenzij de schaamte over het Duitse verleden ooit helemaal overwonnen wordt.
Het Dresden-probleem
In Dresden waar Pegida wekelijks demonstreert, is men de schaamte over het Duitse verleden al lang voorbij. Volgens Münkler heeft dat te maken met de het verleden van de hoofdstad van Saksen: “Mensen uit Dresden vinden niet dat ze zich hoeven te schamen omdat ze zich slachtoffer voelen van de bombardementen op hun stad. En wie een slachtoffer is, is vrijgesteld van schaamte.” Münkler gelooft dat Pegida-aanhangers denken dat zij de mening vertegenwoordigen van andere Duitsers, die wel hetzelfde denken maar het niet durven zeggen. “En daarom is Pegida een typisch Dresden-probleem.”
Nederland belangrijk maar niet leading
Nederland is een van de laatste vrienden van Duitsland in Europa op dit moment, “hoewel dat in Nederland waarschijnlijk pijnlijker is om te zeggen, dan in Duitsland”, zegt Münkler lachend, doelend op de euroscepsis in Nederland. Volgens de Humboldt-professor kan Nederland wel een belangrijke rol spelen in het oplossen van de vluchtelingencrisis tijdens het EU-voorzitterschap. “Door het onderhandelingsproces slim te begeleiden en te ondersteunen, door leading from behind zeg maar, kan Nederland een belangrijke rol spelen in het vinden van een compromis.” De Nederlandse rol moet volgens hem ook weer niet overschat worden: “kleine landen hebben niet de kracht om als locomotief te dienen in Europa, dat was al in het Europa van zes landen het geval.”
